Chị Nguyễn Thị Thanh Loan, Phòng Hợp tác Quốc tế, Tập đoàn Công nghiệp và Năng lượng Quốc gia Việt Nam

Qua lời kể của bố tôi, mẹ và chị em tôi hình dung về những thước phim sống động từ năm 1966. Bố tôi tham gia cùng đoàn học sinh tập trung từ Hà Nội lên Lào Cai rồi qua Bằng Tường (Trung Quốc), từ đó đi tàu hỏa xuyên Trung Quốc sang Liên Xô, rồi ròng rã từ Liên Xô đi tàu biển mấy tháng trời lênh đênh trên biển cả mênh mông mới sang đến bên kia bán cầu, tề tựu ở Đảo ngọc Cuba.

Nơi đây ghi dấu ấn những tháng năm tuổi trẻ học hành miệt mài, rèn luyện không ngơi nghỉ, luôn hướng về quê nhà với tình nghĩa chung đối với đất nước và tình cảm đau đáu về gia đình riêng (bố tôi là con một, ông nội tôi đi kháng chiến và hoạt động cách mạng biền biệt nên nhà rất neo người). Những ấp ủ được đóng góp, cống hiến sức trẻ, trí tuệ, nhiệt huyết say mê đã theo bố tôi và bạn bè cùng trang lứa trong suốt những năm tháng khó khăn, vất vả nhưng cũng đầy tự hào đó.

Mẹ và chị em tôi đã từng nhiều lần đùa vui khi bố tôi chia sẻ về thời kỳ ấy qua những tấm ảnh chụp đã ố, bị xước theo năm tháng nhưng vẫn thể hiện được sức trẻ và nội lực của những nam thanh, nữ tú dong dỏng gầy, bé nhỏ (thậm chí bố tôi còn “lọt thỏm” trong bộ đồng phục rộng dài), nhưng tuyệt nhất là những tấm ảnh vẫn bộc lộ được những vầng trán cao, những đôi mắt sáng và những nụ cười tươi rói của thế hệ trẻ Việt Nam.

Ông Nguyễn Văn Phú (bố chị Thanh Loan, đầu tiên từ trái sang) cùng các sinh viên Việt Nam lao động trong dịp hè tại nông trường Cuba năm 1970. (Ảnh: Nhân vật cung cấp)

Hầu như trong tấm ảnh chụp tập thể nào mọi người cũng gắn kết, khoác vai nhau, tạo nên tinh thần đoàn kết, tính kỷ luật, nhưng tinh ý thì vẫn nhận ra trong đó ẩn chứa những nét nghịch ngợm, những nét duyên ngầm hóm hỉnh. Thanh niên thì ở đâu và bao giờ cũng vẫn là thanh niên, tràn đầy sức xuân phơi phới.

Có thể nói, Cuba là cái nôi nuôi dưỡng, giáo dục, đào tạo nhiều thế hệ người Việt trong suốt chiều dài bảy thập kỷ qua. Từ thời các bác, bố tôi, các cô chú, các anh chị, đến thời tôi, em gái tôi và các em, các cháu sau này. Mỗi thời mỗi khác, khó khăn vất vả, vui buồn thăng trầm đủ các cung bậc, nhưng trên hết đã cô đọng, kết tinh lại những giá trị sống vô cùng đáng quý, đáng trân trọng.

Ông Nguyễn Văn Phú (đứng thứ 4 từ trái sang) tại Lễ k‎ý kết thỏa thuận hợp tác giữa Việt Nam và Cuba năm 1969 (Ảnh: Nhân vật cung cấp)

Kết thúc học đại học ở trường Văn, bố tôi về nước công tác tại Bộ Ngoại Thương (tiền thân của Bộ Thương mại, Bộ Công Thương) rồi tiếp theo là các nhiệm kỳ công tác ở vị trí Tùy viên rồi Tham tán Thương mại, chuyên phụ trách quan hệ hợp tác kinh tế - thương mại giữa Việt Nam và Cuba.

Đặc thù công việc khiến ông luôn sâu sát, thậm chí trăn trở để đề xuất và triển khai các chính sách, biện pháp tháo gỡ những khó khăn, vướng mắc, nhằm thúc đẩy và tăng cường kim ngạch xuất nhập khẩu giữa Việt Nam-Cuba nói riêng và quan hệ hợp tác kinh tế - thương mại nói chung ngày càng sâu rộng. Những tìm tòi, suy tư, trăn trở, bao nhiệt huyết, công sức, mồ hôi thậm chí là cả máu đã đổ xuống trên đất Cuba. Thật vậy, trong một lần cùng đoàn công tác đi về miền Đông Cuba để làm việc với các cấp địa phương, đồng thời kiểm tra kho gạo để chuẩn bị nhập lượng gạo lớn từ Việt Nam xuất sang, bố tôi đã bị tai nạn giao thông thập tử nhất sinh, nhờ hồng phúc đã may mắn qua khỏi.

Thế hệ của bố rồi đến thế hệ của tôi và em gái tôi. Nhớ năm 1992, cả nhà tôi sang Cuba theo nhiệm kỳ Tham tán Thương mại của bố. Đây là nhiệm kỳ đầu tiên được mang theo gia đình theo quy định tiêu chuẩn mới của Nhà nước ta. Đúng thời kỳ đặc biệt (“periodo especial”) của Cuba nên rất nhiều khó khăn, thử thách chung cả về công việc, học tập và đời sống, bối cảnh xã hội. Mẹ tôi cũng như nhiều cô, bác, chị đã hy sinh công việc trong nước của mình để đi xa nửa vòng trái đất, chuyên tâm chăm sóc chồng con, là hậu phương vững chắc cho chồng an tâm công tác, con cái học hành phương trưởng.

Đoàn công tác từ Việt Nam thăm và gặp gỡ cán bộ, sinh viên Việt Nam tại Cuba năm 1995. (Chị Thanh Loan đứng hàng đầu từ phải sang ) (Ảnh: nhân vật cung cấp)

Hội phu nhân và phu quân ở đại sứ quán Việt Nam tại Cuba luôn mạnh cả về lượng và chất, có nhiều đóng góp nhiệt tình và ý nghĩa cho các hoạt động đối nội, đối ngoại, để lại nhiều ấn tượng chân thành, tốt đẹp trong lòng bạn bè Cuba cũng như bạn bè quốc tế tại nước này.

Nhớ hồi ấy tôi vừa 17 và em gái tôi lên 7 tuổi, sang Cuba khi chưa biết chữ bẻ đôi nào trong bảng chữ cái tiếng Tây Ban Nha. Em gái tôi vào học luôn tiểu học với các bạn Cuba. Hàng ngày em đi học cùng các bạn gần nhà, con đường đến trường cũng an toàn cách nhà chừng 15-20 phút đi bộ. Công nhận trẻ em tiếp thu ngôn ngữ mới rất nhanh, giọng trẻ thơ lảnh lót phát âm bản ngữ rất chuẩn, đáng yêu lắm. Một số em nhỏ thậm chí còn phát âm tiếng Tây Ban Nha tròn vành rõ chữ và dùng từ chuẩn hơn tiếng mẹ đẻ.

Tôi vẫn nhớ những dáng hình mảnh khảnh đi trên đường, trong sắc màu đồng phục áo trắng, váy/quần đỏ màu mận của học sinh tiểu học như em gái tôi, đeo cặp nặng vì những cuốn sách giáo khoa to, dày cộp. Hồi ấy còn nhỏ thế nhưng những kỷ niệm dưới mái trường Cuba vẫn in dấu trong tâm trí của các em, tràn đầy yêu thương khi nhắc về.

Tôi tin rất nhiều em bây giờ đã là mẹ, là cha vẫn nhớ về món cơm đậu đen (congrí), súp đậu đỏ, cơm vàng (arroz amarillo) và món cơm cháo sữa ( arroz con leche) được ăn ở trường, có hương vị rất riêng của ngày xưa ấy; và cả bầu trời trong xanh, nắng vàng, hàng cây cổ thụ những khi rong ruổi trên đường cùng chúng bạn nô đùa, vui chơi thoải mái, tự bảo trọng mà không cần người lớn. Em và một số bạn còn hào hứng tham gia các tiết mục văn nghệ nhớ về quê hương đất nước nhân dịp Quốc khánh và Tết cổ truyền dân tộc.

Học sinh, sinh viên Việt Nam tham gia biểu diễn văn nghệ tại Chương trình gặp gỡ cộng đồng người Việt tại Cuba chào đón Tết cổ truyền năm 1998 tại Đại sứ quán Việt Nam tại La Habana. (Ảnh: Nhân vật cung cấp)

Còn tôi, thời thanh niên sôi nổi cùng bạn bè, nhiều mộng mơ, hoài bão, khát khao tuổi trẻ. Nhà tôi cuối tháng 10 mới sang đến Cuba, trong khi lớp dự bị tiếng Tây Ban Nha khai giảng từ đầu tháng 9. Tôi hào hứng học đuổi cho kịp các bạn, may mà cô giáo Cuba (ngày xưa đã từng du học ở Liên Xô) thỉnh thoảng giải thích cho tôi một số từ khó bằng tiếng Nga nên tôi không có trở ngại gì. Học ngoại ngữ, điều quan trọng là tư duy và tập phản xạ bằng chính ngôn ngữ đó sẽ tiến bộ rất nhanh. Kết thúc chín tháng học tiếng, tôi bước vào năm thứ nhất chuyên ngành tiếng Anh, Khoa Ngoại ngữ, Đại học Tổng hợp La Habana.

Bao ân tình như thế, tôi tha thiết mong trở lại thăm Cuba. Và trong sâu thẳm, tôi mong được dẫn con cái mình cùng về. Chúng nó sẽ vừa thích thú, vừa hứng khởi khám phá, nhìn nhận theo cách của chúng, rồi thể nào cũng trầm trồ “Ông bà ngoại mình, mẹ mình, dì mình... đã từng một thời như thế...”.

- Nguyễn Thị Thanh Loan -

Hồi tưởng về những tháng ngày sống và học tập ở Cuba thì có vô vàn kỷ niệm: kỷ niệm cá nhân, kỷ niệm tập thể, kỷ niệm với bạn bè, thầy cô, những người quen biết, kỷ niệm cả với những con đường, hàng cây, góc phố, trường lớp, bảo tàng, thư viện, quảng trường 19 tháng 5, tượng đài José Martí, quán kem Coppelia, rạp chiếu phim với những mùa liên hoan phim xếp hàng dài dằng dặc, nhà hát balê với nghệ sĩ huyền thoại Alicia Alonso, chương trình biểu diễn nhảy múa Tropicana, con đường dài ven biển Malecón lộng gió, pháo đài Morro hiên ngang, khu phố cổ La Habana Vieja, nhà Quốc hội Capitolio đầu tiên tại Mỹ-Latin, quán bar yêu thích của nhà văn Ernest Hemingway với cuốn sách đạt giải Nobel “Ông già và biển cả”, nghĩa trang lớn Colón đồng thời là công trình kiến trúc độc đáo và là địa điểm văn hóa thú vị; bãi biển Santa Maria, Varadero... rực rỡ với trời xanh, cát trắng, nắng vàng; những địa phương nổi tiếng Santiago de Cuba, Cienfuegos, Pinar del Río;...

Chị Thanh Loan, là đại diện sinh viên Việt Nam tại Cuba, vinh dự được gặp Chủ tịch Fidel Castro tại Lễ kỷ niệm 50 năm Quốc khánh Việt Nam tại La Habana năm 1995. (Ảnh: nhân vật cung cấp)

Rồi cũng chẳng thể nào quên được những "đặc sản trứ danh" như các công trình kiến trúc xây dựng, những khu bảo tồn thiên nhiên, những điệu nhảy Salsa, Chachacha, Merengue, đồ hải sản, món ăn đồ uống đậm chất Caribe nồng nàn vị biển nhiệt đới; cả những “đặc sản” của thời khó khăn như mất điện, mất nước, phương tiện công cộng guagua (xe buýt) phải chờ rất lâu và đông đúc nên việc vẫy xe đi nhờ trên đường trở nên rất phổ biến.

Chị Thanh Loan (đội mũ tai bèo đứng giữa) chụp cùng một số đại biểu các nước sau khi tham dự một Hội thảo chuyên đề trong khuôn khổ Đại hội Sinh viên Thanh niên Thế giới tại Cuba năm 1997 (Ảnh: Nhân vật cung cấp)

Lưu học sinh chúng tôi thời thập kỷ 90 cũng có rất nhiều phong trào thi đua học tập và hoạt động thể dục thể thao, văn hóa văn nghệ sôi nổi, thu hút đông đảo mọi người hứng khởi tham gia với hạt nhân nòng cốt là Đoàn Thanh niên. Các cuộc hội thảo, nghiên cứu khoa học, diễn đàn dành cho thanh niên, sinh viên, các cuộc thi tìm hiểu, thi viết, thi tài năng, gặp gỡ giao lưu quốc tế, các buổi biểu diễn văn nghệ cộng đồng, những chuyến dã ngoại, liên hoan, rồi cả mày mò tự làm những món dân dã Việt Nam khi cả hội cùng lên cơn thèm... tất cả hòa quyện kết nối bao nhiệt huyết, say mê, cùng nhau chia sẻ kiến thức, kỹ năng và cảm xúc.

Những gì được trau dồi, học tập, tôi luyện trên đất bạn Cuba đã giúp chúng tôi có những hành trang nhất định và giá trị trên con đường sự nghiệp và cuộc sống sau này. Bởi thế, chúng tôi tri ân tình nghĩa với đất nước và nhân dân Cuba anh em. Trong công việc nói riêng và cuộc sống nói chung của mỗi người, có điều kiện là các cô bác anh chị em đều không tiếc tâm huyết công sức tịnh tài, mong được đóng góp chút gì đó cho đất nước và con người Cuba, trên nhiều phương diện, xuất phát từ trái tim đến với trái tim.

Vẫn thấm thía câu chia sẻ tự đáy lòng của cố Chủ tịch Cuba Fidel Castro: "Vì Việt Nam, Cuba sẵn sàng hiến dâng cả máu của mình!" Theo lời Fidel thì "quan hệ giữa Việt Nam và Cuba là quan hệ rất đặc biệt, không có tiền lệ, là hình mẫu của quan hệ quốc tế", mà trên hết là tình cảm giữa hai đất nước anh em, dù có cách xa nhau "nửa vòng trái đất rẽ tầng mây" như nhà thơ Tố Hữu đã tả trong bài thơ mà mỗi người trong chúng ta đều thuộc nằm lòng.

Chị Thanh Loan, là đại diện sinh viên Việt Nam tại Cuba, vinh dự được gặp Chủ tịch Fidel Castro tại Lễ kỷ niệm 50 năm Quốc khánh Việt Nam tại La Habana năm 1995. (Ảnh: nhân vật cung cấp)

Tôi có vinh dự năm lần được gặp mặt trực tiếp, được trò chuyện, ôm hôn, nói cười chan hòa với Chủ tịch Fidel Castro, gắn liền với các dịp thật ý nghĩa (Quốc khánh Việt Nam, Hội nghị Phụ nữ thế giới, Liên hoan Thanh niên Sinh viên Thế giới, Lễ kỷ niệm sinh nhật lần thứ 70 của Fidel, Cuộc thi quốc tế viết/vẽ Fidel, Kỳ họp Ủy ban liên Chính phủ Việt Nam-Cuba). Một trong những câu hỏi thăm của Fidel mà tôi vẫn nhớ như in, đó là lần khi biết tôi đến thời điểm đó đã ở Cuba năm năm, Fidel tủm tỉm: "Thế thì cháu thành người Cuba rồi!", tôi liền mỉm cười: "Cháu vẫn là người Việt Nam ạ!". Và giờ đây, khi trên đầu đã điểm hai thứ tóc, tôi vẫn một lòng tri ân đất nước và con người Cuba, vì tình cảm nồng hậu, chân thành của những người bạn bè, anh em, vì tôi cùng bao thế hệ người Việt đã sống những năm tháng thật đẹp, thật đáng nhớ nơi Đảo ngọc thân thương ấy, dù cả trong "thời kì đặc biệt" Cuba bị bao vây cấm vận khó khăn trăm bề.

Chị Thanh Loan với vai trò MC tại chương trình Giao lưu hữu nghị Việt Nam-Cuba tại La Habana năm 1997. (Ảnh: Nhân vật cung cấp)

Chúng tôi luôn tự hào vì có “một thời để nhớ” thật đẹp, thật vô tư trong sáng với đất nước tươi đẹp và con người Cuba chân thành, hồn hậu, giàu tình cảm, dung dị, lạc quan, luôn tràn đầy năng lượng. Tình cảm và những ký ức, những kỷ niệm đong đầy, đọng lại cho tới tận bây giờ, vẫn xúc động vẹn nguyên. Một điều cũng vô cùng cảm động nữa là tình cảm chân thành, ấm áp được quý trọng và duy trì giữa chính những người từng sống, làm việc và học tập tại Cuba (hoặc đã, đang gắn bó với Cuba) dành cho nhau.

Tình yêu và nỗi nhớ thôi thúc mỗi người trong chúng tôi nếu có điều kiện luôn mong muốn có dịp trở lại chốn xưa. Tôi cảm thấy còn nợ ân tình với nơi đây. Bạn bè tôi nhiều người chưa được đến nhưng nghe kể về Cuba cũng háo hức đề nghị tôi thu xếp tổ chức một chuyến, làm hướng dẫn viên cho cả hội sang Cuba.

Do chuyển công tác nên từ Kỳ họp Ủy ban liên Chính phủ Việt Nam-Cuba năm 2008 tới nay tôi chưa có dịp trở lại nơi này. Bản thân tôi rất mong muốn được trở về gặp các thầy, các cô kính mến và những người bạn thân thiết. Còn nhớ, ngày xưa, nhiều bạn bắt xe guagua rời nhà từ sáng sớm để đến lớp học với chiếc bụng đói. Bữa trưa căn-tin trường đạm bạc chẳng đủ no, cặm cụi học hết tiết rồi chiều bắt xe về đến nhà cũng là lúc trời tối mịt. Vậy mà trên môi các bạn lúc nào cũng giữ nụ cười thật tươi, ai nấy đều chăm chỉ, nhiều bạn học rất giỏi và sau này đều rất thành đạt.

Tôi cũng mong được gặp lại người “cha đỡ đầu” đã cứu tôi thoát chết đuối, gặp “bố mẹ nuôi” khi tôi ở nhà ông bà trong thời gian tham gia đoàn đại biểu Việt Nam tại Festival Thanh niên Sinh viên Thế giới. Cuộc sống tuy bình dị, đạm bạc mà chân thành và ấm áp nghĩa tình.

Các đại biểu Việt Nam tại Đại hội Thanh niên Sinh viên Thế giới năm 1997 tại Cuba. (Ảnh: Nhân vật cung cấp)

Hôm trước cô bạn học thân thiết Zudelis nhắn tôi “Bao giờ thì Loan trở lại đấy? Mẹ mình vẫn giữ cái váy dài Loan tặng bà từ 22 năm trước, bà bảo cứ ngắm nó là bà lại nhớ đến cái Loan!”...

Bao ân tình như thế, tôi tha thiết mong trở lại thăm. Và trong sâu thẳm, tôi mong được dẫn con cái mình cùng về. Chúng nó sẽ vừa thích thú, vừa hứng khởi khám phá, nhìn nhận theo cách của chúng, rồi thể nào cũng trầm trồ “Ông bà ngoại mình, mẹ mình, dì mình... đã từng một thời như thế...”.